Арман Бейсембаев: "Ең бастысы – кластерлердің орнына көзбояушылық орнатпау"

28 тамызда Үкіметтің ресми порталында Президенттің жоғары деңгейде өңделген өнім шығаратын кластерлерді құру Жолдауын іске асыру шеңберінде 17 ірі жобаның тізбесі бекітілгені туралы хабарланды. Кластер дегеніміз не, оның аймақтарға әсері және идея мен іске асырудағы айырмашылық туралы  Taspanews.kz редакциясына қаржы аналитигі және экономист Арман Бейсембаев түсіндірді.

Кластер және еркін экономикалық аймақ дегеніміз не

"Кластер – бұл бір-бірін толықтыратын кәсіпорындардың байланысқан тізбегі",  – деп анықтама берді Бейсембаев.

Экономист кластерлік дамуды дұрыс тәсіл деп санайды: оның көмегімен Оңтүстік Корея алға жылжыды, Қытай, Біріккен Араб Әмірліктері осылай даму үстінде.

"Өте ұқсас ұғым бар, ол – еркін экономикалық аймақ", - дейді сарапшы.

Бірақ ЕЭА – бұл жай ғана белгілі бір аумақ, онда заңнама бүкіл мемлекетке қарағанда біршама өзгеше. Бұл аймақта сіз өз өндірісіңізді локализациялай аласыз және заң бойынша бірқатар жеңілдіктер алуға мүмкіндік бар: тексеріс азаяды, белгілі бір салық мөлшерлемелері болады дегендей.

"Ал кластерлер – бұл белгілі бір аймақта, асыра сілтеп айтқанда, белгілі бір бәсекелестіктің артықшылығы байқалған кезде немесе белгілі бір саланы, я болмаса нишаны дамыту үшін ең қолайлы аймақ ретінде анықталған кезде болады", - деп түсіндіреді сарапшы.

Типтік кластердің мысалы ретінде Бейсембаев Америка Құрама Штаттарындағы Силикон алқабын және Ресейдің Сколково инновациялық орталығын келтіреді.

"Сколково – бұл IT кластері. Белгілі бір жолмен бірқатар кәсіпорындар қатары құрылады. Бұл бір-бірін толықтыруға, бір-бірін қолдауға және кейде тіпті біршама бәсекелестікпен дамитын кәсіпорындар тізбегі",  - дейді экономист.

Кластер қалай жұмыс істейді

Алайда, бәсекелестік мұнда міндетті емес. Шамамен айтқанда, болат құю зауыты бар болған жағдайда тағы да біреуін салуда мән жоқ, алайда болат зауытына инфрақұрылым қажет.

Оған апаратын жол жүргізу, ұялы байланыс пен интернетті жеткізу керек, су құбыры, жылыту қажет... Бұл инфрақұрылым зауыттың жұмыс істеуіне мүмкіндік береді. Сондай-ақ шикізатты, аралық және қорытынды өнімді тасымалдау қажет-осылайша кластерде сатып алумен, сатумен және тасымалдаумен айналысатын сауда және логистикалық компаниялар пайда болады.

Сонымен қатар, осы зауыт шығаратын шикізатты тереңдете өңдеу үшін басқа кәсіпорындар да тартылады.

"Әдетте, бұл көбінесе жеке меншік иелері. Бірақ белгілі бір бағытты дамытатын белгілі бір бағыты бар жеке меншік иелері десек дұрыс. Осы белгілермен кластер еркін экономикалық аймақтан ерекшеленеді", - деп сарапшы нақтылайды.

Кластерлік даму өте дамыған, мысалы, Қытайда, алайда ол салыстырмалы түрде өте кедей мемлекет. ЖІӨ-ге негізгі үлесті жағалауда жұмыс істейтін шағын кәсіпорындар қосады. Бұл Қытайды бізге жоғары технологиялық ел ретінде көрсетеді.

"Қытайда сіз кез-келген типтегі және түрдегі өнімдерге қалаған сипаттамамен тапсырыс бере аласыз, және барлық жерде осыған ұқсас зауытты таба аласыз", - дейді экономист.

Бейсембаев Xiaomi-ді мысалға келтіреді. Компанияның өз зауыттары мен жеке өндірісі жоқ. Аналитик оны кластерлік дамудың мысалы ретінде қарастырады, себебі Xiaomi – бұл конструкторлық бюро, онда жобалар мен техниканың сызбалары жасалады, олардың элементтері кейін әртүрлі зауыттарда шығарылады, ал басқаларында жиналады.

Компания тек дистрибуциямен айналысады: сызбаны зауыттарға береді, соңында логотипімен жабдықтау арқылы өз атынан тарататын дайын өнімді алады және осы кластер беретін бәсекелестік артықшылықты пайдаланады.

Өндіріс тізбегіндегі кәсіпорындар бұл өнімді жасап шығарады, алайда бұл зауыттар бір-бірімен бәсекелеспейді, олар бір-біріне көмектеседі. Xiaomi – жұмыс беруші, ол оларға тапсырыс береді.

Кластерлердің аймақтарға әсері

Еліміздің әртүрлі облыстары бойынша кластерлердің қалай жұмыс істейтініне тоқталды. Бейсембаев Қазақстанның батысында бірнеше жыл бұрын мал қырылғанын сөз ете, бұл аймақта мал кластерін құрудың мәні жоқ, себебі бұл аймақтың қалыпты жағдайы – құрғақшылық пен көк маясыз қураған жер екенін айтты. 

"Онда, әрине, түйе өсіруге болады, басқа іліп алар жоқ. Онда сиырлар не үшін өсіреді? Сиырларға шалғынды шөптер қажет, ал олар Алатау бөктерінде. Немесе Алматы облысында",

Қазақстанның солтүстігінде негізінен ауыл шаруашылығы, атап айтқанда бидай дамуда. Солтүстікте азық-түлік кластерін, Алматы облысында мал шаруашылық, ал Қазақстанның батысында мұнай мен мұнай өңдеуді дамытудың мәні бар.

Жоғары деңгейде өңделген өнім шығаратын кластерлерді құруда экономикалық тиімділікке қол жеткізу үшін тек мұнай өндіру жеткіліксіз, оны қайта өңдеу қажет. Бұл оған жақын жерде салынған қайта өңдеу зауыттарын қажет етеді.

"Ал өндірілген мұнай көп жағдайда жергілікті өндірісте қайта өңделуі керек. Осылайша өндіріс тізбегі құрылады",  - деп түсіндіреді сарапшы.

Үкімет ыстық брикеттелген темірді қайта өңдеу арқылы болат құю өндірісінің 100% шикізат базасын қамтамасыз етуге қол жеткізуге ниетті. Темір өндіру Орталық Қазақстанда, Балқаш ауданында жүргізіледі, ал шикізатты өңдеумен ел айналыспайды, кенді экспортқа жібереді.

Енді өндірілген кеннен брикеттерді өз бетінше балқыту міндеті қойылды – бұл келесі қадам. Болванкалар кен өндірілген шикізат базасында жасалады. Брикеттерден бөлшектер шығарылатын тағы бір кезеңді келесі зауыт атқара алады.

Сондай-ақ, мұнай өңдеу көлемін 18 миллионнан 24 миллион тоннаға дейін ұлғайту міндеті тұр. Мұнай өнімдері – бұл бензиннен бастап түрлі өнім. Отын, солярка, авиациялық отын, полиэтилен де Қазақстанның батысында мұнайдан жасалады.

Кластерлік автоөнеркәсіп және кәдеге жарату

"Егер сіз өзіңіздің автомобиль өндірісіңізді дамытқыңыз келсе, оның локализациясын арттырғыңыз келсе, автомобиль жасау мәдениетін дамытқыңыз келсе, онда сізге импорттық автомобильдер қажет емес", - деді экономист автоөнеркәсіп туралы.

Жергілікті өнімдер баратын бірінші орын – өз халқы. Халықта басқа балама таңдау  болмауы керек.

"Сондықтан кәдеге жарату алымынан бас тартуға болмайды, оны ұмытыңыз", - деп атап өтті Бейсембаев.

Мысал ретінде экономист Өзбекстанды келтіреді, онда жергілікті халық елде өндірілетін "Daewoo Nexia"-мен жаппай қолданады:

"Байлар, әрине, қымбат көліктерді, шетелдік көліктерді иелене алады. Ал қарапайым халық негізінен Nexia-ға мінеді".

Идея және іске асыру

Бейсембаев кластерлер дамытудың артықшылықтары ретінде бюджет түсімдерінің ұлғаюы, экономикалық өсу қарқынының артуы, адами капиталдың жақсаруын келтіреді.

"Егер сізде жергілікті кадрлар болмаса, сіз өндіріс құра алмайсыз. Бұл мүлдем мағынасыз болады", - дейді аналитик.

Кластерлерді дамытудың тағы бір артықшылығы – жұмыс орындарының көбеюі. Жоғары деңгейлі инженерлер қажет болады:

"Бұл, ең болмағанда, ғылымның дамуы, себебі өндіріс те бір орында тұрмайды. Жаңа технологиялар дамуда, бұл ғылым. Барлығы өзара байланысты",

Бейсембаев кластерлер идеясын тұжырымдамалық тұрғыдан жақсы деп санайды, бірақ оны жүзеге асыруға сенімді емес, себбеі ақшаның "негізсіз" жұмсалуы мүмкін.

"Біз мұны қалай жасаймыз? Іргетас қаланды, лента кесілді, содан кейін? Содан кейін қалай бар солай қалады. 100-500 зауыт бар деген есеп беріледі, алайда өндіріс жоқ болып шығуы ықтимал", - деп болжайды экономист.

Бейсембаев отандық планшеттерді шығару үшін ашылған Ақтаудағы "Caspiy Electronics" зауытын еске түсіреді, планшет шығарамыз деп, бір де бір өнім бермеді дейді.

"Бұл зауыт шығардық деп сендірген барлық планшеттер Қытайдан әкелінді. Қытайдың кластерлік зауыттарында логотипке тапсырыс берілді және қайта жабыстырылды",

Жалған кәсіпорынның басшысы сотталды, ал өндірістің өзі сегіз жылдан кейін басқа инвесторға берілді және полиэтилен пакеттерін жасау үшін қайта даярланды.

"Ең бастысы – кластерлердің орнына көзбояушылық орнатпау", - деп қорытты сарапшы.