Экономикалық өсім үшін Қазақстан халқының саны қанша болу керек?

Елдің экономикалық дамуы демографиялық көрсеткіштерге қаншалықты тәуелді, тиімді нарық құру үшін бізге 50 миллион азамат қажет пе, әлде мәселе адам санында емес пе? Бұл туралы Taspanews.kz тілшілері демограф Аяулым Сағынбаевамен сұхбаттасты.

Елімізде нарық шағын ғана, ішкі сұраныс жеткіліксіз дегенді жиі естиміз. Туу көрсеткішін арттыру мұны шешеді ме, әлде өзге мәселе пайда болмақ па?

«Халық көп немесе аз деген ұғым жоқ. Тығыздығына қарай есептелетін халық санының тым артық болуы немесе жеткіліксіз болуы деген ұғымдар бар, яғни бұл – халық санының ел аумағы бойынша орналасуының ара-қатынасы. Стандарттарға қарайтын болсақ, бізде бір шаршы километрге жеті адам келеді. Республикалық ауқымда қарастырсақ, халықтың орналасуы тығыз деп айта алмаймыз. Алайда, жағдай өзгеруде. Егер 2020 жылы халық тығыздығы 6,8 болса, 24 жылдың басында ол 7,4-ті құрады. Халық саны өсуде.
Аймақтар бойынша салыстырсақ, Ұлытау облысы ең аз қоныстанған болып саналады. Мұнда бір шаршы километрге небәрі 1,2 адамнан келеді, яғни бұл республикалық деңгейден шамамен жеті есеге төмен. Ал Астанада халықтың тығыздығы 1 шаршы километрге 1795 адамды құрайды. Қаланың аумағы небәрі 797 шаршы км. Халық тығыз орналасқан көшбасшы – Алматы облысы, мұнда бір шаршы километрге 3,3 мың адам келеді. Шымкент қаласы да халық тығыз орналасқан қала. Ірі қалалар үшін бұл үлкен көрсеткіш емес. Халық тығыз болатын болса, инфрақұрылымды сәйкес ұйымдастыру керек. Халық көбейіп, инфрақұрылым дамымаса, бұл жағымсыз көрсеткіш.Қазақстанның оңтүстігінде халық көп, ал солтүстік өңірлерде халық аз деп ойлаймыз. Ауыл ішілік жолдардың дамуына қарамастан, оңтүстіктегі ауылдық жерлерде инфрақұрылымды әлі де дамыту керек. Оңтүстік облыстарда, әсіресе Түркістан, Жамбыл, Қызылорда облыстарында су, электр энергиясы сияқты ресурстардың тапшылығы – өткір мәселе. Әлеуметтік қызметтерге де қолжетімділікті арттыру керек, соның ішінде медицина мен білімге қолжетімділіктің болуы маңызды»,  – дейді Аяулым Сағынбаева.

 Елімізде 50 миллион азамат болса, бұл қаншалықты көмектеседі?

Кейбір сарапшылар Қазақстандай жері үлкен елге 50 миллион халық керек деп есептейді.

«Осы орайда инфрақұрылымды дамыту, суға, электр энергиясына қолжетімділік, сондай-ақ тұрғынүй мәселесіне қатысты сұрақ туындайды. Мальтузиандық теория бойынша халық геометриялық прогрессияда, ал табиғи ресурстар, азық-түлік, арифметикалықпрогрессияда өседі. Бұл дегеніміз – халық санының өсуі ашаршылықты, дертті, соғысты тудыруы мүмкін. Бұл туралы Эдвин Каннон Лондондық экономика мектебіндежарияланған өзінің «Байлық» кітабында айтады. Ол оңтайлы популяция теориясын (population optimum) атап өтеді. Бұл басқа қолда бар ресурстармен біріктірілгенде максималды өнімді немесе жан басына шаққандағы табысты өндіретін идеалды халық теориясы. Кез-келген мемлекет осыған ұмытылады. Халықтың аз болуы бастапқыда жан басына шаққандағы табыстың өсуіне әкеледі. Халық саны көбейген сайын бұл табыс азаяды. Ал халық саны тым артқанда жағдай күрделене түседі. Оңтайлы қатынасты табу қиын, бұл теория. Негізі, егер формулалар мен басқа анықтамалардан алшақтайтын болсақ, оңтайлы популяция сапалы мен сандық та шамалардан тұрады. Сапа деңгейі адамның физикалық жағдайын, білім деңгейін ғана емес, сонымен қатар жас құрамын да білдіреді. Халық саны 50 миллион адам болуы мүмкін делік. Үлес салмағы бойынша 40%қарт адамдар және 10% балалар болатын болса, бұл жағдайда халықтың 50% ғана еңбекке қабілетті жас санатына жатқызылады. Сондықтан жағдай әрқашан халықтыңсанына ғана байланысты емес. Сонымен қатар, кейбір ғалымдар, мысалы, Хиггс пен Бевер, оңтайлы популяция мәселесін спекулятивтік құрылым және практикалыққолданысы жоқ деп санайды. Алайда біз халық санының артуы әрқашан ішкі нарықтың өсуіне және тұтынушылық сұраныстың артуына ықпал ететінін түсінеміз. Осыдан нарық бұл сұранысты қаншалықты қанағаттандыра алады және экономикамыз қаншалықты дамыған деген сұрақ тағы да туындайды.Қазақстандағы шикізатты экономика жағдайында халық санының өсуі тек игілікке әкеледі деп айта алмаймыз», – деп есептейді сарапшы.

Халық санының экономикалық дамуға қалай әсерететінін түсіну үшін сарапшы республикалық маңызы бар үш қаланы – Алматы, Шымкент және Астананың дамуын мысал етіп қарастыруды ұсынды.

«Алматы мен Шымкенттің қаржылық жағдайы анағұрлым тұрақты, себебі ол жерде сауда дамып келеді, яғни бұл қалалар мемлекеттік бюджетке толықтай тәуелді емес. Ондағы халықсанының артуы экономиканың шикізаттық емес секторының дамуына қосымша серпін береді. Олар шекаралас аймақтар болғандықтан, олардың басқа елдерменсауда-саттық жасауға мүмкіндіктері бар. Астанада жағдай өзгеше. Ондағы нарық мемлекеттік бюджетке тәуелді.Бұл әкімшілік аймақ болғандықтан, мұндағы еңбек нарығы мемлекеттік органдарға, мемлекеттік бюджетке байланған. Астана тұрғындарының көп болуы қаладамуына теріс әсер тигізеді», – деді демограф.

Санды сапаға қалай айналдыруға болады?

Сарапшы нарықтыққатынастардың және жұмыспен қамтылудың мүмкін еместігі немесе әлсіз дамуы жағдайында халық санының өсуі жағымсыз фактор болып есептеледі, алайда экономиканы табысты диверсификациялау, демографиялық әлеуетті дұрыс пайдалану кезінде бұл мәселе шешілмек. Мұндағы ең басты рөлді ел азаматтарының білімі атқарады.

"Білім сапасы неғұрлым жоғары болса, халық санының артуы соғұрлым тиімді болады.Адами капитал туралы айтыпотырмыз. Сонымен қатар, халықтың денсаулы да маңызды, ал ол экологиялық жағдайға байланысты", – дейді сарапшы.

Көші-қон толқындары неліктен қауіпті?

Халық саны күрт өсуі мүмкін, бұл миграциялық толқындармен байланысты. Соңғы екі жылда Қазақстан мұныекі рет бастан өткерді.

"Соңғы екі жылда халық санының өсуі тек табиғи өсіммен, яғни туу деңгейінің жоғарылығымен ғанаемес, сонымен бірге көші-қонмен де байланысты. Соңғы екі жылда біздің көші-қон балансы 200 мыңнан астам адамды құрады. Қиын геосаяси жағдайдабұл үдерістер күшейеді. Қазақстаннан бұрын кеткен адамдар қайтып келуде. Халық өсімі инфраструктуралық дамуды қажет етеді. Мұнымен экономикалық демография айналысуы керек, алайда мұндай мамандар дайындамаймыз. Бұл өте маңызды, себебі халық санының жылдамөсуі денсаулық сақтау және білім беру қызметтеріндегі мәселелерге әкеліп соғуы мүмкін", – дейді Аяулым Сағынбаева.

Демографиялық терезежабылуда Экономикалық өсім жүруі үшін қандай демографиялық жағдай ең оңтайлы?

"Біз мұны қолайлы демографиялық терезе немесе демографиялық дивиденд деп атаймыз. Дәл осы кезде бірнеше көрсеткіштер бірігеді, олар – туу деңгейініңтөмендеуі, еңбекке қабілетті халықтың көптігі, халық қартаюның төмен деңгейі. 2000-шы жылдардың басында біз бұл мүмкіндікті пайдалана алар едік – еңбек ресурстарын дұрыс бөлген кезде, экономикалық даму тез дамуы мүмкін еді. Алайда, біз мұны жасай алмадық, қазір демографиялық терезе жабылуда. Бізде үлкендерге тәуелді балалар мен еңбекке жарамайтын қарттар көбеюде. Қазақстан еңбек өнімділігі бағытында ғана дамымай, зейнеткерлер немесе студенттер сияқты жас топтарды пайдалану қажет. Бізде зейнетке шығайын деп тұрған адамды немесе студентті жұмысқа алмайды. Нәтижесінде бізде өзін-өзі жұмыспен қамтығандар сияқты экономиканың бейресми секторлары бар. Әрине, Қазақстанның экономикалық саясаты демографиялықөзгерістерге бейімделуі керек. Қазір күн тәртібінде демографиялық даму немесе халық санының өсуі ғана емес, демографиялық тұрақтылық тақырыбы тұр. Халықтың әртүрлі өзгерістерге қаншалықты төзімді екені маңызды. Бұл экономикалық, әлеуметтік және геосаяси тәуекелдерге қатысты. Туу мен өлім-жітім арасындағы тұрақтытепе-теңдікті сақтау және демографиялық күрт құлдыраудың немесе күрт өсудің болмауы маңызды», – деп есептейді демограф.