Интернет желісі Ресей арқылы өтетіні туралы білген бе едіңіз: сандық әлемдегі тәуелділік

Өткен аптада Қазақстанда танымал мессенджерлер - Telegram және WhatsApp жаппай істен шықты. Бұл бірінші рет болған жоқ. Республика тұрғындары Ресей Федерациясындағы интернет-ресурстардың бұғатталуы немесе баяу болуы еліміздегі "желідегі ақауларды" туғызатынын байқады. Өкінішке орай, жағымсыз "сәйкестіктер" жүйеге айналды. Taspanews.kz редакция корреспонденті мұндай сәйкестік қарапайым кездейсоқтық па, жоқ па түсіну үшін танымал сарапшылармен сөйлесті. Сондай-ақ, Қазақстанның әлеммен интернет байланысы қалай жүзеге асырылып жатқанын және осы орайда егер ҚР өзінің солтүстік көршісімен "жанжалдасып қалса" не болуы мүмкін екенін сұрады

Қазақстанда Ресей Федерациясы интернетінің қанша бөлігін алады

Бүгінгі таңда ғаламтор қоғам өмірінде шешуші рөл атқарады, алайда барлық елде сенімді интернет-инфрақұрылымы жоқ. Бұл, әдетте, аз қамтылған желілері бар, сенімді кабельдік инфрақұрылымы мен резервтік желіаралық байланыс жүйелері жоқ табысы төмен мемлекеттерге қатысты. Бұл елдерде немесе аймақтарда ғаламтор жұмысының тоқтап қалуы не бұзылу ықтималдылығы жоғарырақ.

Өкінішке орай, Қазақстан мен Орталық Азияның басқа да елдері "ыңғайсыз" жағдайда. Көптеген пайдаланушылар біле бермейтін факті бар – бүкіл әлем бойынша интернет-трафиктің "қомақты үлесі" талшықты-оптикалық кабельдер арқылы әлемдік мұхиттардың түбі мен елдердің құрлықтық бөліктерінің бойымен ондаған мың шақырымға созылатын аумақпен өтеді.

"Қазақстандықтар интернетті күнделікті өмірде пайдаланған кезде, олар оның бүкіл жұмыс процесін толық түсінбейді. Елдің қарапайым тұрғыны үшін мобильді интернет немесе Wi-Fi - бұл "бұлт" деп аталатын, спутниктер арқылы жұмыс істейтін және физикалық инфрақұрылымы жоқ зат., алайда олай емес. Негізгі ғаламтор-трафигі кабель арқылы жүреді. Спутниктік интернет бар, алайда оның Қазақстандағы үлесі өте аз және абоненттердің көпшілігі халықаралық операторлардан трафикті талшықты-оптикалық кабель арқылы алатын байланыс операторларымен шарт жасасады",   - деді Taspanews.kz тілшісіне Digital Rights Center Qazaqstan заң фирмасының сарапшысы, Қазақстандағы Internet Freedom бастамасының құқық қорғаушысы Елжан Қабышев.

Егер картаны зерделейтін болсақ, Қазақстан Халықаралық магистральдық интернет-жол өткелдерінің интернационалдық желісінің бір бөлігі ғана екені белгілі болады. Бұл жауапкершілікті және тәуекелді де жүктейді. Желі бізді көршілерге тәуелді етеді.

"Шынында да, интернет-трафиктің негізгі бөлігі республикаға Ресей Федерациясынан келеді. Осыдан ақпараттық дербестік туралы сұрақ туындайды. Малайзияда өткен ашық желілік кедергі обсерваториясы (OONI) ұйымдастырған іс-шарада назар аударуға тұрарлық қызықты зерттеу ұсынылды. Американдық сарапшылар Орталық Азиядағы интернет пен барлық инфрақұрылымның қалай жұмыс істейтіні көрсетілген картаны ұсынды. Оның ішінде Қазақстан да бар. Онда Қазақстанның бүкіл әлеммен интернет байланысы қалай өтіп жатқанын көруге болады",  - деп түсіндірді сарапшы.

Қазақстан – тізбектегі буын ба?

Айта кетсек, кабелдьдердің елге "кіруінің" негізгі сызықтары республиканың солтүстік бөлігінде орналасқан және Ресей арқылы өтетін интернет-кабельдердің жалғасы болып табылады. Өз кезегінде, бұл ғаламтор жолы Орталық Азияның барлық басқа елдері үшін негізгі буынға айналды.

"Магистральдық интернет-кабель Қазақстан арқылы өтетіндіктен, біздің еліміз көршілер үшін интернет-трафиктің негізгі буыны болып табылады", - деп түсіндірді сарапшы.

Маман Қытай арқылы да шағын кабель бар екенін атап өтті, алайда оның бүкіл әлеммен интернетке қосылу үлесі өте аз және шамамен бес пайызды құрайды. Осының негізінде Ресей әрбір қазақстандық үшін Интернетке қолжетімділікті қамтамасыз етуде шешуші рөл атқаратынын түсінген жөн.

Ресей Қазақстандағы ғаламторды "кесіп тастауы" мүмкін!

Интернетке тәуелсіздік мәселесіне келетін болсақ, сарапшылардың пікірінше, жағдай көңіл көншітпейді. Елжан Қабышев Ресей "өзі қалағанда" немесе дипломатиялық қатынастар нашарлаған жағдайда тек Қазақстан үшін ғана емес, бүкіл Орталық Азия үшін Интернетке қолжетімділікті "шектей" алатынын айтты.

Ол өшіру демонстрациялық сипатқа ие болмайтынын атап өтті. Сарапшы пікірінше, бұл "өздерін кінәламау" үшін жасалады. Мәселен, ресми нұсқада "штаттан тыс жағдай орын алды және жөндеу жұмыстары белгісіз уақытқа дейін созылуы мүмкін"деп жаза салады.

Қабышевтің айтуынша, қазіргі кезеңде интернет-кабельді "кесу" жағдайлары болған жоқ. Мұның қандай салдары болуы мүмкін екенін ешкім білмейді. Белгілісі: трафик бұғатталған немесе баяулаған жағдайда, бүкіл аймақ әдеттегі қарым-қатынастан бастап қор нарықтары мен биржалардағы проблемаларға дейін күрделі мәселелерге тап болуы мүмкін.

"Осындай бір оқиға болғаны естідім. Еуропадағы сыртқы факторларға байланысты Жерорта теңізінің түбінен өтетін интернет кабелі зақымданды. Бұл жағдайда туындаған проблемалар еуропалықтар мен таяу шығыс аймақтарының өміріне "айтарлықтай" әсер етті. Көршіміздің "мінезін" біле отырып, интернет-трафиктің қабаттасу ықтималдығы әбден мүмкін екенін есте ұстаған жөн", - деді Қабышев.

Сарапшы егер елдердің бірі халықаралық магистральдық талшықты-оптикалық кабельдердің жұмысына араласатын болса, онда бұл әрекеттер жазасыз қалмайтынына сенімді.

"Бір жағынан, мен маман ретінде оның салдарын бақылағым келер еді, себебі бұл бірінші рет болады. Дегенмен, мәселе ондаған, миллиондаған адамдардың өміріне әсер ететінін түсінемін. Ең алдымен, магистральдық интернет-өткелдерге қатысты халықаралық шарттар бар. Және оларды бұзу белгілі бір санкцияларға әкеледі. Міндеттемелер сақталуы керек. Кабельді "бұзу" – бұл халықаралық қылмыс. Сондықтан, егер "диверсия" орын алса оның салдарын болдырмау қиын болады, себебі ол күнәліні таба алмау үшін жасырын түрде өтеді", - деп түсіндірді Қабышев.

Ол сондай-ақ диверсия, трафикті мәжбүрлеп өшіру, баяулау немесе басқа да нәрсе орын алса, қазір мәселенің дәрежесін анықтай алатын арнайы ресурстар бар екенін атап өтті. Барлық көрсеткіштерге негізделіп, сарапшылар оқиғаға нақты баға бере алады.

Бұл қалай жұмыс істейді?

Интернет қауіпсіздігі саласындағы сарапшы, Интернетті қорғау қауымдастығының директоры Михаил Климарев те осындай пікір ұстанады.

"Өкінішке орай, Қазақстан өзінің орналасқан жеріне байланысты осындай интернет-тәуелділікке тап болды. Ашығын айтсақ: барлық желілік трафик Орталық Азия елдеріне Ресейден транзитпен түседі. Сондықтан, егер Ресей Федерациясында желі проблемалары болса, онда бұл "орталық ғаламтор өткізгішіне" тәуелді барлық жақын елдерде тікелей әсер етеді", - деді ол Taspanews.kz тілшісіне.

Сарапшы Ресей Федерациясындағы интернет-ресурстарда "тестілік" шектеулер мен бұғаттаулар болғанда бұл толқын кабель арқылы әрі қарай жылжып, бүкіл Орталық Азияға әсер ететінін растады.

Ол Қазақстандағы интернеттің негізгі жеткізушісі "Қазақтелеком" болып табылатынын, ол өз кезегінде "Вымпелкомға"тиесілі ресейлік SOVAM компаниясынан барлық желілік трафикті алатынын түсіндірді.

"Вымпелкома" желілеріндегі барлық нәрсе SOVAM-ға, одан әрі Орталық Азияның бүкіл аймағына беріледі",  - деп түсіндірді сарапшы.

Ол сондай-ақ "Қазақтелеком" трафик алатын тоғыз провайдердің жетеуі ресейлік екенін атап өтті. Сонымен қатар, кейбір американдық провайдерлерде физикалық кабель жоқ.

"Вымпелкома" желілеріндегі барлық нәрсе SOVAM-ға, одан әрі Орталық Азияның бүкіл аймағына беріледі", - деп түсіндірді сарапшы.

""Вымпелкома" желілеріндегі барлық нәрсе SOVAM-ға, одан әрі Орталық Азияның бүкіл аймағына беріледі",

 - деп түсіндірді сарапшы.

"Интернет-трафиктің архитектурасы ел толығымен Ресейге тәуелді болатындай етіп жасалған",  - деп атап өтті Климарев.

Ол Ресейдегі "қалаусыз" мазмұнды бұғаттайтын жабдық тікелей орталық магистральдық кабельдерде тұруы мүмкін екенін айтты. Сондықтан оларға қосылған барлық адамдарда проблемалар туындайды.

"Мұндай жағдай болмауы керек, алайда Ресей өте үлкен ел. Егер сіз магистральдық желілердің географиясына қарасаңыз, онда техникалық тұрғыдан бәрін шектеу өте қиын. Ресей билігі интернет-трафиктің үлкен желісін бақылауға өте "қиналады". Оларға "негізгі сымға" қосылу оңайырақ", – деп түсіндірді сарапшы.

Елді "шатдауннан" қалай қорғауға болады?

Ержан Карбышевтің айтуынша, цифрлық тәуелсіздік тақырыбы геосаяси сипатқа ие. Қазақстан елдің әлемдік желіден ажырауын болдырмайтын бірнеше жолды ойластыру керек.

"Біріншісі, әрине, баламалы ғаламтор өткізгіштері. Осылайша біз әрқашан "желіде" қала аламыз. Тағы бір нұсқа – спутниктік интернет. Үзіліс болған жағдайда қазақстандықтар антеннаны сатып алуға, жазылымды ресімдеуге және байланыс қызметтерін пайдалануға мәжбүр болады. Алайда бұл тек жергілікті мәселелерді шешеді", - деді Қабышев.

Оның пікірінше, Қазақстанда спутниктік интернет көптеген мәселені қамтиды. Ең бастысы – трафикті бақылау.

"Бүгінгі таңда біздің елімізде интернетке қолжетімділікті және оның мазмұнын мемлекет реттейді. Спутниктік интернет жағдайы күрделі, себебі спутниктерге жеке компаниялар иелік етеді, олармен интернетті басқару мәселесі бойынша келісу керек. Мұнда мемлекеттік органдар сияқты билік пен бағыну форматында бұйрықтар таратпау керек. Жағымсыз немесе тыйым салынған мазмұнды бұғаттауға ешкім әсер ете алмайды, 2022 жылдың қаңтарындағыдай желіні бұғаттауды іске асыра алмайды. Сондықтан, менің ойымша, мемлекет интернеттегі билік монополиясымен бөліскісі келмейді" - деп атап өтті сарапшы.

Сондай-ақ, екі маман да республикадағы интернет-нарықты монополиялауға байланысты проблемаға назар аударды.

"Қазақстанның Ресейге тәуелділігі мәселесін шешу ретінде интернет-провайдерлер нарық шектеулерін алып тастау қажет. Қазір республикада нарық іс жүзінде "Қазақтелекомға" тиесілі. Оны басқарудан кету керек. Сондай-ақ, деректерді басқа провайдерлерге трансшекаралық алмасуға рұқсат беру және сол арқылы саланы әртараптандыру қажет. Трафиктің трансшекаралық алмасуы монополиясы алынып тасталғанда, Каспий теңізі арқылы "жол" салынатынына сенімдімін. Кабельді теңіз түбімен жүргізу қиын емес. Ең бастысы – ұмтылыс", - деп атап өтті Михаил Климарев.

Елжан Қабышев бұл балама шешімді құптады

"Біз бұған дейін Солтүстік көршімізге тәуелділікті азайтуға тырыстық, тіпті Еуропадан Грузия, Әзірбайжан және Каспий теңізінің түбі арқылы өтетін талшықты-оптикалық кабель жобасын дайындадық. Тіпті келісімдерге қол қойылды, алайда оны аяқтау әлі қайда... Жыл сайын бұл жобаны жүзеге асыру үнемі кейінге қалады. Оны осы жылдың соңына дейін іске қосуы мүмкін деген сыбыс тарады, сондықтан тек күту қалады", - деп қорытындылады Қабышев.