Волгоград облысындағы колонияны басып алу: Қазақстан үшін сабақ
Тарих ғылымдарының докторы, Геосаяси зерттеулер институтының директоры және "Нұр-Мүбәрак" Египет ислам мәдениеті университетінің профессоры Асылбек Избаиров Taspanews.kz редакциясына Ресейдегі шабуылдардың соңғы жағдайлары туралы талдау жасады. Өз мақаласында ол Қазақстанның осы оқиғалардан қандай маңызды тұжырымдар жасай алатынын айтты. Оның пікірінше, түрмелердегі радикалдану және зорлық-зомбылықтың өсуі белең алды. ҚР аумағында осындай қауіп-қатерлердің алдын алу жоғары жақтың назарын талап етеді.
Ресей Федерациясының Волгоград облысы колониясындағы адамдарды тұтқынға алу және қанды шабуыл жасау оқиғалары тек Ресей билігі мен мамандары үшін ғана емес, Қазақстан үшін де мұқият талдау мен бағалауға себеп болатыны сөзсіз. Оның үстіне, бұл үшінші қатыгез шабуыл, соңғы уақытта арнаулы қызметтердің кезекті сәтсіздігі деп санауға болады. Наурызда Крокус Сити Холлдағы ату, Дағыстандағы шіркеулер мен синагогаларға маусым айындағы шабуыл және Волгоградтағы тұтқынға алу, сонымен қатар тағы бір ұқсас жағдайды — маусым айында Дондағы Ростовтың тергеу изоляторындағы жағдайды да жатқызуға болады. Бұл оқиғалардың барлығы Ресейдегі зорлық-зомбылықтың өсуін көрсетеді. Ресейдің арнайы қызметтерінің пікірінше, террордың бұл толқыны діни экстремистердің белсенділігімен байланысты, атап айтқанда – террористік "Ирак пен Шам Ислам мемлекетімен" қарым-қатынастағы адамдар.
Алайда, мен осы сұрақтарды зерттеуші ретінде бұған жеңіл қарауға асықпас едім. ИГИШ оларда ыңғайлы "жедел ярлык" ретінде немесе террористік "франшизаның" бір түрі ретінде қолданылуы ықтимал. Бұл шабуылдардың кейбірін орындаушылардың өздері (Дағыстандағы шабуылдар немесе Дондағы Ростовты басып алу), Кавказдың өз бетінше радикалданған тұрғындары әзірледі, мұнда Ресей билігіне қарсы тұрудың тұрақты тарихи әдеті бар. Крокус Сити холлға шабуыл әлі күнге дейін күтпеген жағдайға жатады, себебі Мәскеу ИГИШ пен Украинаны кінәлайды, ал орындаушылардың мінез-құлқы оларды идеологиялық экстремистер ретінде көрсетпейді ( Осыны тергеу мәліметтері бойынша террористер жүздеген адамды 500 мың рубль "гонорар" үшін атуға келіскен деген мәлімет растайды).
Волгоград колониясындағы тұтқынға алуда, біз оның қатысушыларының экстремистермен алдын-ала байланысын көрмейміз. Төрт басқыншының үшеуі есірткі заттары бойынша, біреуі денсаулыққа ауыр зиян келтіргені үшін сотталды. Лаңкестік шабуылға қатысушылардың кем дегенде біреуі экстремистік қоғамдастықтың өкілі ретінде профилактикалық есепте болмағанын оның ақ түсті ұстау кезіндегі киіміндегі ерекше белгі де білдіреді. Бұл туралы ресейлік Mash телеграмм-арнасы хабарлайды. Оның ақпараты бойынша, "тұтқындауды ұйымдастырған сотталғандар колонияда кездесіп, радикалданған". Ал ИГИШ-тің нағыз мүшелері Ресей түрмелерінде басқа сотталғандардан оқшауланады.
Бұл жағдайда не болуы мүмкін? Террористердің өздері таратқан бейнероликтерге қарағанда, олардың іс-әрекеттерінде түрмедегі озбырлыққа және діни және этникалық негіздегі қудалауға наразылық көбірек. Жасыратыны жоқ, Крокус Сити Холлдағы оқиғалардан кейін тәжік, өзбек және Ресейдегі басқа да мұсылман жерлестері елдің құқық қорғау органдары мен билігінің қатты қысымына ұшырады, бұл олардың көбісін кетуге итермеледі. Осы уақытта түрмеде отырған тәжіктер мен өзбектер қоғамның оларға деген жасанды жеккөрушілігін толық сезінді. Бұл Крокус Сити Холлдағы лаңкестік әрекетті 1999 жылы Ресейдегі жарылыстармен салыстыратындар үшін дәлелдің бірі болып табылады. "Рязаньский сахар" жағдайынан кейін оның авторлығы сұрақ туғызды.
Яғни, басқыншылардың өздері, ең алдымен, әкімшіліктің "мұсылмандарды қудалағаны" үшін кек алуы туралы айтты. Ресей түрмелеріндегі мұсылмандар өзгелермен салыстырғанда анағұрлым қысымға ұшырайтынын осы жылы колонияда қайтыс болған ресейлік саясаткер Навальный да айтқан. Крокус Сити Холлдағы оқиғалардан кейін ұшыққан жағдай, менің ойымша, осы террористік актінің қозғаушы күші болды.
Сонымен қатар, лаңкестердің төрт Федералды жазаны орындау қызметінің офицерлері мен тағы төрт жаза өтеушіні қазаға ұшыратқандығы түрме әкімшілігінің нұсқауы бойынша сотталған мұсылмандарды ұрып-соғуға, қорлауға және азаптауға барған "белсенділер" рөлін атқарғандар деп болжанған адамдарды жазалау ретінде іске асырылуы мүмкін. Бұл құбылыстың қандай ауқымда дамығанын біз жақында интернетте жарияланған түрмедегілерді азаптау туралы көптеген бейнероликтерді көріп, бағаладық. Ресейлік криминалитет тіпті түрме әкімшілігінің бұйрығымен қорланған адамдарды "төмендетілген" деп санамауға, яғни оларды пассивті гомосексуалдардың ең төменгі түрме кастасына аудармауға шешім қабылдады. Колония қызметкерлері мен жаза өтеушілер тұтқынға алынған колонияға келетін болсақ, соңғы жылдары әкімшілік тарапынан азаптау мен қорқытуға наразылық ретінде сотталғандардың жаппай өзіне-өзі зиян тигізуі бірнеше рет тіркелді.
Ешқандай жағдайда террористік қылмысты — тұтқындауды және адамдарды қатыгездікпен өлтіруді ақтамай, қылмыскерлердің радикалдануы олардың түрмеге түсуінен туындағанын ескеріңіз, мұнда мұсылмандарға теріс көзқарас болғандығы әсер еткен. Біз 2022 жылдың қазан айында Белгород облысындағы оқу полигонында осыған ұқсас оқиғаны көрдік, Украинамен соғысқа жұмылдырылғандардың қатарында қалай кіргені белгісіз үш тәжік діни негіздегі қорлауға жауап ретінде Ресей армиясының сарбаздар мен офицерлер тобын атып тастады.
Біз өзіміз үшін қандай қорытынды жасауымыз қажет?
Біріншіден, егер түрме түзету механизмі болуды тоқтатса және тек жазалау құралы ретінде қызмет етсе, ондағы азаматтар қоғамға қатыгездікпен қарай бастайды. Колониялар әкімшілігі тарапынан белгілі бір дін өкілдеріне қысым, әдетте, түрменің діни қауымдастықтарының радикалдануын күшейтеді, ал оларды басқа сотталғандардан бөлу, осыған байланысты көптеген жаңадан келгендерді "түрме жамағаттарына" қосылып, өзара көмекке және ұйымдасқан қылмыс пен әкімшіліктен қорғануға итермелейді.
Ең нашар оқиға өрбуі — бұл қылмыстың жекелеген элементтерінің экстремистермен бірікккенде орын алады. Ол тек ұйымдасқан топтарды ғана емес, сонымен қатар Тараздағы Мақсат Кариев пен Алматыдағы Руслан Кулекбаев секілді бүкіл қаланың өмірін уақытша тоқтатқан қатыгез жалғыз әрекет етушілерді тудырады.
Мұндай жағдайларда тіпті психологтар мен теолог-сарапшылардың дерадикализация әрекеттері тиімсіз: радикализмді жұқтырған тұтқындар діни дауларға кірісуді тоқтатады, байланысқа түспейді немесе өз ниеттерін оңай жасырады, сырттай бәрімен келіскендей боп, алайда іште мемлекет пен қоғамға деген өшпенділікті сақтайды. Мен бұрын өз жұмысымда көптеген елге оралушылар бірнеше жылдар бойы тыныштықты ұстанып, қолайлы уақытты, команданы, шетелден келген бұйрықтарды күтуі мүмкін деп жаздым. Сондықтан, бүгінде экстремистердің ниетін түзету және дәстүрлі исламға көшіру әдістемесін қайта қарау өте қажет. Бостандыққа шыққаннан кейін олар бұрынғы сотталғандар болғанымен қатар, мұсылмандықтың теріс бағытын ұстанады, бұл экстремистік әрекетке итермелеуі мүмкін. Құқық қорғау органдары осыған мұқият назар аударуы керек.
Осыдан екінші қорытынды шығады: елдің бүкіл халқын маргиналдандыратын заңнаманың тыйым салу функцияларын күшейту тек радикалдар санының артуына әкеледі. Оларды қоғамға тереңірек кіріктірудің орнына, бүгінде кейбір заң шығарушылар заңға бағынатын азаматтардан құқық бұзушыларды жасай бастайтын тыйым салу шаралары туралы идеяларды алға тартады. Заң бұзушыларды террористерге айналдыру процестері пенициарлық жүйемен жақсы жұмыс істейді, нәтижесінде бізде зорлық-зомбылық пен қылмыскерлер көп болады. Колониялар адамға толуда, ал онда жұмыс істеуге дайын адамдар, керісінше, тапшылық. Бұған кім қызығады? Тек ИГИШ, ол шабуылдарды өз бетінше жүзеге асыратын жаңа рекруттарды алады, оларға өздерінің қанды "франшизасын"береді. Әдетте өлімге баратын радикалдар үшін олардың әрекеттерін жаба алатын ортақ бастама ретінде алынған идея болуы өте маңызды. ИГИШ болса, оларға дайындық пен мотивацияға бір доллар жұмсамай-ақ осы мүмкіндікті береді.
Бұл жағдайда елдің қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі басты міндет – жаңа террористердің пайда болуына жол бермеу. Олардың әрекеттеріне жауап бермеуден гөрі осы маңыздырақ. Оның салдарымен күресу қазірдің өзінде қауіпсіздік үшін сәтсіздік болып табылады. Радикалданудың алдын алудың табысты саясатының негізгі шарты мемлекеттік саясат пен идеологияны діни құндылықтар мен постулаттарға қарсы қою мүмкіндіктерін жою болмақ. Бұл жағдайдың алдын алу Ұлттық қауіпсіздік органдарына, құқық қорғау және өзге де мемлекеттік органдарға, сондай-ақ экстремизмнің алдын алу жөніндегі жұмысты жүргізетін мамандандырылған топтарға зорлық-зомбылық жасау ниеті дамитын олардың идеологиялық базасын бұзуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл жақтастарды жалдайтын ұйымдасқан топтарға да, қылмыс жасағанға дейін радикалдануы сирек анықталатын жалғыз әрекет ететіндерге де қатысты.
Керісінше, мемлекеттің дінге жасанды қарсыласуы, белгілі бір киімге, дұға етуге, сыртқы келбеттің белгілі бір түрлеріне тыйым салуы іс жүзінде кері әсер береді. Мұндай саясат пен риторика, керісінше, радикалдануды күрт қоздырады, халықтың кей діни бөлігін мемлекетке қарсы қояды. Өздеріңіз білетіндей, белгілі бір халық бөлігін маргинализациялау олардың радикалдануына әкеледі ( көбінесе қажетті қадам ретінде саналады). Мұндай шектеу және тыйым салу шараларын қолдану діндарлықтың айқын төмендеуіне немесе радикализмнің жойылуына әкелмеген, керісінше, біз осындай жағдайлар орын алатын аймақтар мен елдерде наразылықтың өсуін байқаймыз.
Біз мұны тіпті хиджабқа ресми тыйым салу нәтижесінде халықтың кетуі басталған көрші Тәжікстанның мысалынан көреміз. Қазір егін жинау уақыты, ал кейбір аудандарда жұмыс қолы жетіспейді. Сонымен қатар, мұны еңбек көші-қонымен түсіндіру қиын: тәжіктер Ресейден де белгілі себептермен кетуге және ол жаққа бармауға тырысады. Осындай шаралармен ел зайырлылықтың үлгісі болмайды, тек бір кезеңде ол қайтадан азаматтық соғысқа ұласуы мүмкін ( 90-шы жылдары болған) немесе Ауғанстанның тағдырын қайталай алады, ол жиырма жыл ішінде батысқа еліктеуді күшейтуге "Талибан" билігінің қайтарылуымен жауап берді.
Тағы бір көршінің мысалын қарастыра аламыз: Өзбекстан. Ислам Каримовтың тұсында діни қауымдастыққа қатысты ең қатал режім болды, алайда ол саясат келеңсіздіктерді жойған жоқ. Шавкат Мирзиеев дін мен халықтың саяси құқықтарына қатысты либерализациялауға барып, бұған дейін тыйым салынған көп нәрсеге жол бергенде, ел тұрақтылық пен дамуда тек жеңіске жеткенін көреміз. Бүгінгі таңда Өзбекстан дамудың көптеген салаларында үлкен жетістіктер мен қуатты динамиканы көрсетуде, бұл оның реформаларының нәтижелерін барлық деңгейде айқын етеді. Мирзиеевтің тұсында Ташкент діни мәселе тығырыққа тірелген онжылдықтардың нәтижелерін түзете отырып, тыйым салу емес, қалыптастыру, құру әдістермен жұмыс істей бастады. Қазір Өзбекстанда көптеген түзу бағыттағы Ислам орталықтары мен құрылымдары ашылуда. Осыдан өзбекстандықтар тек ұтымды позицияда. Сонымен, Самарқандта Бұхари имамының халықаралық орталығы мен "хадис ілім мектебі" орталығы, Маргеланда — "Фикх ілім мектебі" ашылды, Бұхарада әйгілі "Мир-Араб" медресесі белсенді жұмыс істейді және өз жұмысын кеңейтуде және басқа да құрылымдар іске асуда. Қорытындылай келе, біз мемлекеттің өз азаматтарының діндарлығына жасанды түрде әсер ету әрекеттерінің қандай деструктивті салдары бар екенін және барлық отандастарын өз сенімдерімен қабылдауға дайын қоғамның үйлесімді дамуы қаншалықты тиімді екенін көретінімізді атап өткім келеді. Рухани және дүниетанымдық жоспардың бірыңғай стандарттарын енгізе отырып, оларды күштеп қайта үйрету, қайта сендіруге тырысқаннан гөрі, олардың мүшелері біздің қоғам аясында толыққанды өмір сүре алуы үшін олармен әрқашан байланыс сақтау және діни қауымдастықтарды заңды салаға шығару әлдеқайда тиімді. Кері іс-қимылдың нәтижесін КСРО-да көрдік және оның арты жақсы аяқталған жоқ...
